نگاهی به مرکزیت تجاری و رونق بازار سبزوار عصر قاجار در شمال شرق ایران(4)

قسمت چهارم:

 

۲ تأثیر کارگزاران حکومت مرکزی

افزون بر مسئله نبود امنیت در دوره پیشا قرارداد آخال، یکی دیگر از موانع توسعه تجاری و ارتباطی سبزوار در این دوره نحوه حکمرانی و روابط حکمرانان با حکومت مرکزی بود. خود فرمان نبودن شهر سبزوار، دست کم در بعد سیاسی این شهر را متأثر از اوضاع سیاسی حکومت مرکزی میکرد و این موضوع بر اوضاع اقتصادی آن تأثیر داشت. توسعه یا افول شهر نشینی تأمین امنیت یا نبود ثبات سیاسی، مالیاتهای مضاعف و سنگین یا بخشودگیهای مالیاتی، زوال یا توسعه کشاورزی می توانست افول یا رشد شهرهای غیر خود فرمان را در پی داشته باشد. اگر حکومت از اقتدار مناسب برای اداره کشور برخوردار و درصدد تقویت بنیه اقتصادی کشور بود و تنها به تأمین مخارج خود از هر طریقی نمی اندیشید امید بهبود وجود داشت. در غیر این صورت حاکم شهر در قلمرو خود فعال مایشاء بود و عملکرد خوب یا بد او جنیه شخصی پیدا میکرد. تنها دغدغه او تأمین مالیاتی بود که باید به خزانه حکومت مرکزی می پرداخت. نیروهای محلی نمیتوانستند به طور مستمر حاکم را بر اساس منافع محلی وادار به اتخاذ تدابیر مناسب کنند. البته اعتراضهای دیرهنگام به حاکمی که در اجحافات خود دچار افراط میشد امکان پذیر بود، اما این اعتراضها در لحظات آخر آنجا که کارد به استخوان میرسید، انجام میشد و نمی توانست کنترل و محدودیت دائمی حاکم را در پی داشته باشد و رفتار او را بر اساس مصالح شهر تغییر دهد.

 نمونه ای از تأثیرات نظام شه پدری در ناحیه سبزوار سرگذشت حکومت شاهزاده ارغون میرزا در سالهای آخر سلطنت فتحعلی شاه در سبزوار است. او دو سه سال در این ولایت ماند و با رشادت و بی باکی منطقه را از آسیب خوانین پیرامون حفظ کرد اما در این رفتارهای بی باکانه فرقی بین دوست و دشمن نمی گذاشت و با عابرین و مجاورین رفتاری به سیاق ترکمانان قطاع الطریق میکرد و همواره اوقات از این قبیل رفتارهای ناهنجار به عمل می آورد.» تا اینکه در سال 1246ق /۱۸۳۱م اهالی سبزوار از بدرفتاری کارگزاران او به تنگ، آمده علیه او شورش کردند. شاهزاده مصلحت را در فرار دید. به دامغان رفت و از راه بیابان جندق نزد شاه رفت اما از ترس شاه به اصطبل شاهی پناهنده شد و سرانجام با وساطت بزرگان مورد عفو قرار گرفت. برعکس این مورد در سالهای پایانی دوره قاجار روی داد. این بار مردمی که با اقدامات حاکم مخالف بودند به قول خودشان نتوانستند از تلگراف برای رساندن اعتراضاتشان به حکومت مرکزی استفاده کنند. آنها مجبور شدند عریضه خود را از طریق پستخانه شاهرود به تهران ارسال کنند.

در عصر صفوی حاکم سبزوار وزیر کل خراسان هم بود. این منصب با توجه به اینکه منصبی کشوری از نوع مالی محسوب میشد موید اهمیت اقتصادی سبزوار است. پس از سقوط صفویه، فروپاشی ساختار سیاسی حکومت مرکزی بر ساختار اقتصادی کشور و به تبع آن اقتصاد سبزوار تأثیر گذاشت.

 سیاست تک ساحتی نادر شاه در توجه افراطی به نیروهای نظامی از طریق فشار مالیاتی به بخشهای کشاورزی و دامداری اقتصاد کشور را به زیان بخشهای تولیدی پیش برد. سبزوار از زمان مرگ نادر شاه در تصرف اللهیارخان قلیچی بود. قلیچیها شعبه ای از اویماق تعتمش و از بزرگترین قبایل دشت قبچاق به شمار میرفتند. درگیریهای اللهیارخان با حاکمان پیرامون سبزوار و حکومت مرکزی مجالی برای رونق تجارت و فعالیت اقتصادی باقی نمی گذاشت. اگرچه او چند قلعه را به منظور استقلال خود از حکومت مرکزی مستحکم کرد، اقتدار زیادی نداشت و همیشه در معرض حملات و آسیبهای امرای پیرامون بود. در اوایل حکومت فتحعلی شاه او در برابر حکومت مرکزی ایستاد، اما مقاومتش در برابر مرکز سرانجام خوشی نداشت. سپاهیانی که از سوی حکومت مرکزی برای سرکوب او اعزام شدند « به تخریب قری و مزارع و قنوات و باغات حوالی سبزوار» اقدام کردند. این اقدام سپاهیان شاه از تأثیرات منفی نظام شه پدری بر ساختار اقتصادی ناحیه سبزوار بود. 

پس از کنار گذاشته شدن خاندان قلیچی حکومت سبزوار به شاهزادگان قاجار واگذار شد. به نظر میرسد این شاهزادگان یا به طور مستقیم از پایتخت منصوب میشدند یا آن طور که در اواخر عصر قاجار مرسوم بود، گاهی از جانب حاکم خراسان که منصوب شاه بود انتخاب می شدند. ادامه دارد...

 

برگرفته شده از مقاله واکاوی نقش تجاری سبزوار در دوره قاجار به قلم دکتر یعقوب تابش و دکتر فاطمه احمدوند

 

 

نگاهی به مرکزیت تجاری و رونق بازار سبزوار عصر قاجار در شمال شرق ایران(3)

قسمت سوم:

1- قرارداد آخال و امنیت مسیرهای ارتباطی سبزوار

1-1. ناامنی جاده ها پیش از انعقاد قرارداد آخال

مقوله امنیت از مهم ترین مولفه ها برای رونق تجارت داخلی و خارجی و تولید است. در دنیای پیشامدرن، به دلیل محدود بودن وسایل ارتباطی، نبود امنیت مانع بزرگی برای پیشبرد اهداف تجاری بود. از نخستین سال های روی کار آمدن قاجاریه، سبزوار بنا به دلایل گوناگون با شبیخون و تهدید همسایگان، به ویژه شماری از ایل تباران، مواجه شد.

در سال 1215 قمری برابر با 1800 میلادی اللهیار خان قلیچی، حاکم سبزوار، افزون بر سپاهیان حکومت مرکزی، با ترکمانان نیز رویا رو شد. ترکمانان «حوالی آن ولایت را مانند سراب بی آب» کرده بودند و قلیچ آقای قلیچی، فرمانده سپاهیان اللهیارخان، در جریان تعقیب ترکمانان کشته شد. در سال 1236 قمری برابر با 1821 میلادی محمد رحیم خان اوزبک پیرامون ولایت جوین و سبزوار را مورد تاخت و تاز قرار داد. اگرچه علی مرادخان قلیچی، حاکم جوین، آن ها را تعقیب کرد و بسیاری از غنایم را بازپس گرفت و هفتاد نیزه سر و یک صد نفر زنده از آن را به دربار شاه قاجار فرستاد، شاه سردارانی را برای تنبیه ازبکان و ترکمانان گسیل داشت و این سپاه «خون اکثری از آن جماعت را با خاک راه آمیختند» و زنان پسران و دختران آن ها را اسیر و بین سپاهیان تقسیم کردند.

شاهزاده سلطان مراد میرزا حسام السلطنه، پسر عباس میرزا و عموی ناصرالدین شاه و فاتح هرات، بعد از فرو نشاندن شورش سالار در خراسان، دست به اقدام نظامی علیه ترکمانان زد و حتی برای مدتی آن ها اطاعت از حکومت مرکزی را پذیرفتند. اما این شیوه مواجهه نه تنها مفید نبود بلکه موجب شکل گیری حملات انتقام جویانه علیه رعایای غیرمسلح شد. نیروهای نظامی حکومت مرکزی پایگاه ثابتی برای ممانعت از حمله ترکمانان نداشتند. از این رو ترکمانان در موقع مقتضی حمله را از سر می گرفتند و این رویه تا اواخر سلطنت ناصرالدین شاه ادامه داشت.

ترس از یورش ترکمانان گستره وسیعی را در بر می گرفت: چهارمنزل بین مزینان و شاهرود، به ویژه از خیرآباد شاهرود تا صدرآباد مزینان، بین مشهد و مزینان، عشق و آباد و مشهد، سرخس تا فراه و حتی شاهرود تا قم روستائیان برج های متفرقی ساخته بودند که غیر از کارکرد دیده بانی و اطلاع رسانی کار حفاظت از آن ها را نیز انجام می دادند. روستاییان اگر به دست ترکمانان اسیر می شدند، ممکن بود در بازارهای بخارا و خیوه فروخته شوند.

با وجود [برخی] تدابیر امنیتی، حکومت نمی توانست راه را به اندازه ای امن کند که تجار با خیال راحت به امر داد و ستد در مهمترین شاهراه تجاری خراسان – ری بپردازند. تا پیش از انعقاد قرارداد آخال زوار و تجار که دو گروه اصلی مسافرین بودند باید خود را با رفت و آمد نیروهای محافظ دولتی هماهنگ می کردند، در غیر این صورت هیچ تضمینی برای حفظ اموال و جان آن ها وجود نداشت. از این رو نبود امنیت مهم ترین مانع برای تجارت شهرهایی مثل سبزوار بود که در گذرگاه باستانی ابریشم واقع شده بودند.

مسئله امنیت دستاویز محکمی بود برای قانع کردن حکومت مرکزی و اجرای سیاست موازنه مثبت بین روسیه و انگلیس که در آن زمان ناتوانی حکومت مرکزی را در تصمیمگیری برای حدود قلمروش جبران میکردند.

قرارداد آخال به تاریخ 22 محرم 1299 قمری برابر با 14 دسامبر 1881 میلادی میان میرزا سعیدخان مؤتمنالملک انصاری، وزیر امور خارجه ایران، و ایوان زینوویف، وزیرمختار روسیه در تهران، منعقد شد. این قرارداد تا آنجا که به حفظ تمامیت ارضی ایران مربوط میشد برای ایران دستاورد مثبتی نداشت، اما با توجه به ناتوانی دولت ایران در پاسبانی از مرزها و ایجاد امنیت در راه خراسان موفقیت به شمار میرفت.

این قرارداد هرچند در مرحله اجرا روندی تدریجی داشت، گزارشها نشان میدهند یکی از نتایج قطعی آن تأمین امنیت راه خراسان بود. مدتی کوتاه پس از انعقاد قرارداد، در نوروز سال 1300 ق/ 1883 م، حکومت ایران ضرورتی برای نگهداری از نیروهای محافظ راه ندید. توپ و توپچی را به مشهد منتقل کرد، و 150پیاده تفنگچی را که در روستای کهک، قبل از داورزن و مزینان، مستقر بودند به 75 سواره نظام کاهش داد. 1 مسافری که در شوال همین سال از عباسآباد به سوی شرق میرفت، بعد از یک فرسخ از عباسآباد، از چند چشمه آب مختصر و قلعه و برجی که پیشتر قراولخانه راه برای دفع تاخت ترکمنها بوده است یاد میکند. 2 او تسخیر اراضی ایران توسط روسها را با توجه به وضعیت آن زمان به منفعت کشور ایران میداند، زیرا با آنکه دولت هر سال مبالغی صرف «قشون ساخلوی خراسان و تعمیر قلعهجات » آنجا میکرد، امنیت راهها تأمین نبود و «اموال و نفوس و اعراض مسلمین از سایر و زائر در معرض اتلاف و اهلاک بود و در این دو سال، به واسطه مقهور شدن تراکمه، خیلی امنیت حاصل شده است. 3» پیروزی نهضت مشروطیت و رویارویی گروههای سیاسی و اجتماعی تحولاتی همچون استبداد صغیر، مخالفت روسیه با مشروطیت، فتح تهران، خلع محمدعلی شاه از سلطنت را در پی داشت. این رویدادها و پیامدهای آن بر امنیت ناحیه سبزوار تأثیر داشت.

بعد از یک دوره طولانی، تهدید امنیتی ترکمانان از سر گرفته شد، تا آنجا که انجمن ولایتی خراسان از حاکمان پیرامون کمک خواست. افزون بر این، تکاپوهای شخصی به نام رشیدالسلطان که از شاه مخلوع فرمان میبرد بر بحران امنیتی منطقه افزود و مردم برخی نواحی سبزوار همچون کوهمیش را که با خشکسالی و کاهش تولید مواجه شده بودند در تنگنا قرار داد. 4 این رویدادها نشان داد وضعیت امنیت و به تبع آن تجارت در ناحیه سبزوار بیشتر از آنکه عاملی درونی باشد عاملی بیرونی است. ادامه دارد ...

 

برگرفته شده از مقاله واکاوی نقش تجاری سبزوار در دوره قاجار به قلم دکتر فاطمه احمدوند و دکتر یعقوب تابش